در دوران باستان و به شوند (علت) برگزاری برخی از آیین ها و جشن های مذهبی دقت خاصی در ساخت بناهای مختلف می شده تا هم نمونه ای از قدرت علمی سازندگان آن باشد و هم بنابر مقتضیات زمانه پاسخگوی کاربران آن باشد به طوریکه بتوانند بر اساس اطلاعاتی که از این گونه بناهای خاص تقویمی و نجومی به دست می آورند مراسم خود را برگزار کنند و برنامه ریزی های آیینی را انجام دهند.
در دوران هخامنشیان هازمان(جامعه) نجومی ایران شاهد رشد شگرف و گسترده ای در دانش اختر شناسی و سالماری بود به گونه ای که اکثر تقویم ها ‚کتیبه های علمی در زمینه نجوم و حتی برخی بناهای نجومی باقیمانده از این دوران است و حتی در سازوکار و ساخت بناهای کاخ ها نیز مسائل مربوط به سالماری و اخترشناسی را دخیل می کردند و با اطمینان می توان گفت هخامنشیان و بعدها اشکانیان (پارتها) سهم عمده ای در پیشبرد این دانش در عصر باستان داشته و حتی تاثیرات آن بر کشورها و تمدنهای دیگر همچون یونان میانرودان و غیره انکار نشدنی است. البته در اواخر دوره هخامنشیان و با حمله اسکندر و به آتش کشیدن بسیاری از اسناد و تخریب بناهای خاص و یا انتقال اسناد با ارزش به یونان که بعدها به نام دانشمندان یونانی به عرصه جهان معرفی شد و سهم دانشمندان ایرانی در دانشی که به تلاش خود آنها شکل گرفته بوده نادیده گرفته شد وتمامی افتخارات آن نصیب دانشمندان یونانی وغیره شد و حتی بسیاری از اطلاعات سود مند وجود داشت که در آتش جنگ سوخته و توانمندی های ایرانیان را به دست فراموشی سپرد.
یکی از این بناها که هنوز پس از گذشت سالها سر از دل تاریخ بیرون آورده و دل هر ایرانی و غیر ایرانی را به شوق می آورد تخت جمشید یا همان پرسپولیس است که طبق نظر اکثر اختر باستان شناسان و دانشمندان این سازه بزرگ بر اساس پایه های علم ریاضیات و نجوم بنا شده است.
در کاخ سه دروازه در مرکز تخت جمشید و مشرف به کوهی که آرامگاه بعضی شاهان هخامنشی در آن قرار دارد گاه نگاری نجومی قرار دارد که طبق نظر آقای رضا مرادی غیاث آبادی اخترباستان شناسی که در مورد این گاه نگار پژوهش کرده اند از این گاه نگار برای تعیین انقلاب تابستانی استفاده می کردند. ایشان طبق پژوهشهایی که انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که محور تخت جمشید و تمامی بناهای آن در امتداد شمال غربی به جنوب غربی واقع شده اند به طوریکه از چهار جهت اصلی به اندازه 20 درجه غربی انحراف دارد . به این ترتیب هنگامی که خورشید در هنگام انقلاب تابستانی طلوع می کند چند درجه نسبت به محور تخت جمشید انحراف شمالی دارد و کوه مشرف به تخت جمشید مانع دیدار پرتوهای آن می شود . اما پس از چند دقیقه که خورشید کوه را پشت سر می گذارد و از بالای آن طلوع می کند در امتداد محور تخت جمشید واقع می شود. در واقع تخت جمشید در راستای انقلاب تابستانی و از سوی دیگر عمود بر آن ساخته شده است.

گاهنگار نجومی تخت جمشید

تخت جمشید

زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله 40 کیلومتری جنوب شرقی شوش و 20 کیلومتری هفت تپه و در نزدیکی کرانه غربی رود دز جای گرفته است .
زیگورات چغازنبیل نیایشگاهی است که در 3250 سال پیش ( 1250 پیش از میلاد ) در دوره عیلامیان به فرمان پادشاه مشهور عیلامی به نام (( اونتاش گال )) یا (( اونتاش ناپیریشا )) یا (( اونتاش هومبان )) ( 1245 _ 1265 پ.م ) در میانه شهر (( دور اونتاشی )) ساخته شده است .
زیگورات چغازنبیل که از بزرگترین بناهای باستانی ایران به شمار می رود ، به تمامی از خشت و آجر در زمینی به مساحت 11000 متر مربع و در 5 طبقه ساخته شده و ارتفاع آن در زمان آبادانی به فریب 50 متر وسطح زیر بنای آن به 25000 متر مربع میرسیده است . هم اکنون نیمی از بخش بالایی این بنا از بین رفته است .  

شواهدی در دست است که نشان می دهد شهر دور اونتاشی و زیگورات چغازنبیل پیش از آن که به تمامی ساخته و کامل شود به دست (( آشور بانیپال )) پادشاه آشور تصرف و ویران شده است . چنانکه همین شخص در کتیبه ای اظهار کرده است :  

من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود را شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … من شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آنجا رخت بر بست .  

در سه سوی زیگورات چغازنبیل سه بنای کوچک آجری دایره ای شکل ساخته شده است که تنها یکی از آنها که در سوی شمال غربی قرار دارد به دست مرمتگران عضو هیئت کاوش فرانسوی شبیه به نمونه سالم شمال غربی بازسازی شد .
در این باز سازی تنها نیمی از بنا ساخته شد و از بازسازی نیمی دیگر صرف نظر شد . بنای شمال شرقی کاملا از بین رفته و تنها شالوده آن باقی مانده است .  

درباره کاربرد این سه بنا نظریه های متفاوتی عرض شده بود . رومان گریشمن سرپرست هیئت کاوش چغازنبیل و نیز اندره پارو از آن به عنوان (( پوستامنت )) به معنای پایه مجسمه نام برده اند .  

عده ای دیگر آن را سکو ، نیمکت ، مذبح ، محراب و قربانگاه دانسته اند ، و بعضی دیگر به دلیل شکل نیم دایره ای بنای باز سازی شده از آن به عنوان تریبون سخنرانی یاد کرده اند . غافل از آن که شکل نیم دایره ای ان تنها به این سبب بوده است که همان طور که در بالا ذکر شد ، یک نیمه ان به دست مرمتگران باز سازی شده است .  

 

بنای استن هنج که قدمتی حدود 4000 سال دارد در سالیزبری ٫ ناحیه ای در جنوب جزیره انگلستان قرار دارد . این بنا که به عقیده بعضی از دانشمندان یک رصدخانه تمام عیار و حساب شده است و به عقیده برخی دیگر از دانشمندان یک مکان برای انجام فرایض دینی و مذهبی است از سنگ های بسیار بزرگی که به صورت بسیار منظم استقرار یافته اند و محوطه های گوناگونی را تشکیل می دهند ساخته شده است .

دانشمندان بسیار زیادی بر روی کاربری های واقعی این بنای خرسنگی تحقیقات انجام داده اند که نشان می دهد اگر این بنا یک مکان برای انجام فرایض مذهبی و اهدای قربانی بوده است بدون شک کاربرد های دقیقی در پیش بینی کسوف و خسوف و کاربرد های تقویمی نیز داشته است .

در این بنا می توان شمالی ترین نقاط طلوع و غروب خورشید را در هنگامه انقلاب تابستانی و جنوبی ترین نقاط طلوع و غروب خورشید را در هنگامه انقلاب زمستانی نشان داد که نتیجه آن تقسیم بندی فصول سال به گاههای مختلف بوده که بشر آن زمان می توانسته کوتاهترین و بلندترین روز های سال را از طریق همین ابزار ها تشخیص دهد که شاید با روز انجام مراسم دینی آنها مطابقت داشته است و کاربرد یک تقویم را برای آنها ایفا می کرده است .

بنای استن هنج (stonehenge) به گونه ای هوشمندانه طراحی و ساخته شده بود به گونه ای که اگر در موضع مشخص شده آن بایستیم می توانیم بر فراز تخته سنگی خاص طلوع و غروب خورشید انقلاب تابستانی یا انقلاب زمستانی را دیده و رصد کنیم و یا حتی مواضعی در این بنا طراحی شده است که باعث می شود بتوان شمالی ترین و جنوبی ترین نقاط طلوع و غروب ماه را نیز رصد کرد .

در مقالات بعدی به تفضیل در مورد چگونگی عملکرد نواحی مختلف این بنای بزرگ خواهیم پرداخت .

استون هنج